Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə
12
həvalə edir. Lakin tezliklə Salyan yenidən Hüseyn Əli xanın əlindən alınır və
Nadir şah ona “yalnız Qubanı idarə etməyi” tapşırır. (27)
Bu dövr Quba əhalisi sənətkarlıqla və ticarətlə məşğul olan kiçik bir
şəhər idi. Akademik İ. Beryozinin fikrincə “böyük Qubanın” yaranmasına
səbəb Xudat şəhərinin inzibati mərkəz kimi öz əhəmiyyətini itirməsi və
1735-ci ildə xanlığın paytaxtının Qubaya köçürülməsi olmuşdur ki, bundan
sonra Xudat əhalisinin çox hissəsi də Quba şəhərinə köçmüşdür. Paytaxtın
köçürülməsinin 1747-ci və ya 1748-ci ildə baş verdiyi barədə digər fərziyyələr
də mövcuddur. (28) Beləliklə, Quba şəhəri 1735-ci ildə Hüseyn Əli xanın
dövründə eyni adlı xanlığın paytaxtı olur. Xanlığın tərkibinə əhalisi əkinçiliklə,
bağçılıqla və heyvandarlıqla məşğul olan yüzlərlə kiçik kəndlər də daxil idi.
Quba xanlığının özündə nisbi siyasi sabitliyə baxmayaraq, 1740-cı
illərdə onunla qonşu olan ərazilərdə – Şirvanda, Dağıstanda, Qarabağda,
Şəkidə Nadir şahın qoşunları ilə hələ də mərkəzi İran hakimiyyətinə tabe ol-
maq istəməyən yerli hakimlərin silahlı qüvvələri arasında hərbi əməliyyatlar
bitmirdi. 1743-cü ildə Şirvan ərazisində şah İranına qarşı xalq üsyanı
başlandı. Üsyan yalnız Nadir şahın artilleriyasının tətbiqi sayəsində yatırıldı
və bunun da nəticəsi olaraq üsyanın mərkəzi Yeni Şamaxı – Ağsu şəhəri tu-
tuldu. Elə həmin ilin noyabrında Nadir şah 15 minlik qoşunla Hacı Çələbi
xanın rəhbərliyi altında üsyan etmiş şəkililərə qarşı yürüş etdi. Yalnız iki il-
lik mübarizə və Şəki şəhərinin (Gələsən-Görəsən qalasının) mühasirəsindən
sonra, 1745-ci ilin fevralında Çələbi xan Nadirin hakimiyyətini tanımağa
məcbur oldu. Lakin bütün bu hərbi yürüşlər İran dövlətinin özü üçün də iz
buraxmadan keçmirdi. Nadir şahın hakimiyyətinin son illərində onun dövləti
kəskin surətdə yoxsullaşmışdı. Vəsaitlərə ciddi ehtiyacı olan Nadir şah bir-
birinin ardınca yeni fövqəladə vergilər haqqında sərəncamlar verməyə
başladı ki, bu da rejimə qarşı silahlı üsyanlar üçün bir təkan oldu və nəticədə
“xəracın ağırlığı ucbatından həm Gəncə, həm Samux, həm İrəvan, həm də
Aranın digər şəhərləri və təbəələri ondan ayrıldılar”. (29)
Beləliklə, Nadir şah hələ sağ ikən Azərbaycanın bu və ya digər əyalət-
lərinin mərkəzi hakimiyyətə tabeçiliyi sona yetdi və İrandan asılı olmayan
gələcək Azərbaycan xanlıqlarının əsası qoyulmağa başladı. Bu prosesin
Nadir şahın ölümündən (19 iyun 1747-ci il) sonra güclənməsi uzunsürən
İran hökmranlığının ləğv edilməsinə və on beş xanlığın yaranmasına gətirib
çıxardı: «... XVIII əsrin ortalarında artıq Azərbaycanın bütün ərazisində kiçik,
lakin faktiki olaraq İranın mərkəzi şah hakimiyyətindən asılı olmayan 17
xanlıq yaranmışdı. Onların hamısı şimalda İranın öz sərhədlərindən Böyük
Qafqaz sıra dağlarınadək, qərbdə Sultan Türkiyəsinin, Ermənistanın və
Şərqi Gürcüstanın sərhədlərinə, Xəzərin sahillərinədək Azərbaycanın tarixi
torpaqları hüdudunda yerləşirdi. ...Bütün bu xanlıqlar, bir qayda olaraq, ayrı-
ayrı tayfa nəsillərinə başçılıq edən Azərbaycan feodallarının kübar nəsillərin