Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə
8
“Azərbaycanın demək olar ki, bütün ərazisinin, cənub-şərq küncü is-
tisna olmaqla, osmanlılar tərəfindən müntəzəm olaraq tutulmasına və hətta
uzunmüddətli işğalına baxmayaraq, bununla belə, Azərbaycan bu dövrdə
də artıq İranın Səfəvi dövləti sistemində özünün inzibati baxımdan xüsusi
mövqeyini itirməmişdi... 1593-cü ildən etibarən, Azərbaycanın qızılbaşların
əlində qalan əyalətləri: Zəncan, Xalxal, Ərdəbil, Qaracadağ, Talış, Qızılağac
və Lənkəran – Qızılüzən və Kür çaylarının arasında olan geniş ərazilər – va-
hid “Azərbaycan” bəylərbəyliyində birləşdilər. Bu bəylərbəyliyin başında
bir-birini əvəz edən Fərhad xan və Zülfüqar xan Qaramanlı qardaşları
dururdu. Bəylərbəyliyin 1595-ci ilədək sayı 10 minə çatdırılmış silahlı
qüvvələri (atlı və piyada) “Azərbaycan qoşunları” adlandırılırdı. (13) Sultan
Türkiyəsinin Səfəvi dövlətinə müntəzəm həmlələri, müharibələr zamanı
türk qoşunlarının ilk növbədə Cənubi Qafqaz və Azərbaycan ərazilərinə hü-
cumu Səfəvi dövlətinin paytaxtının əvvəlcə Təbrizdən Qəzvinə (1548-ci il),
sonra isə İsfahana köçürülməsinin yeganə və həlledici səbəbi olmuşdur ki,
bunun da nəticəsində Azərbaycan Səfəvi dövlətinin mərkəzi və ya paytaxt
əyaləti olması kimi əvvəlki əhəmiyyətini itirmişdir”. (14) Bu hadisə həmçinin
ona səbəb olmuşdur ki, dövlətin mərkəzindən şimala təcrid olunmaq-
la Azərbaycan bilavasitə İran ərazisindən daha çox ayrılmışdır. Bu isə, öz
növbəsində “Azərbaycan xalqının öz əzəli tarixi torpaqlarında ərazi baxımdan
sabitləşməsinə müəyyən mənada şərait yaratmışdır ki, bu da dilin bütövlüyü
ilə yanaşı istənilən xalqın formalaşması üçün ikinci vacib şərtdir”. (15)
1638-ci ildə İran ilə Türkiyə arasında bağlanan müqavilə bu iki ölkə
arasında 80 ildən artıq davam etmiş (1639-1723) sülh münasibətlərinin
qurulmasının başlanğıcını qoymuşdur. Bütün bu dövrdə Azərbaycan,
İranın şimali-qərb ucqarlarını təşkil etməklə, İranın hakimiyyəti altında qal-
sa da, bununla belə bütöv inzibati vahid idi. Belə ki, Azərbaycanın yalnız
Qızılüzən çayının yuxarı sərhədlərindən Böyük Qafqaz silsiləsinədək olan
bütün torpaqlarını deyil, həm də Şərqi Ermənistanın bir hissəsinin daxil
olduğu ərazini təşkil edirdi. Bütün bu dövr ərzində “Azərbaycan” anlayışı
hüdudlarına dörd bəylərbəylik daxil idi: Təbriz – Araz çayından cənuba
doğru Azərbaycanın bütün ərazilərindən başqa Talış və Muğanı əhatə edir-
di; Şirvan – mərkəzi Şamaxı olmaqla, Kür çayından şimala doğru Dərbəndi
də əhatə edən bütün ərazilər; Qarabağ – mərkəzi Gəncə olmaqla, Kür və
Araz çaylararası bütün torpaqlardan Ağstafa və Ordubadadək əraziləri əhatə
edirdi; Bununla bərabər Azərbaycan bəylərbəyliyinin tərkibinə “bu dövrdə
əhalisinin çox hissəsini azərbaycanlıların təşkil etdiyi Çuxursaad bəylərbəyliyi
adlı Şərqi Ermənistan da daxil idi”. (16)
Beləliklə, həmin dövrdə “Azərbaycan” anlayışı Talış və Kaspiana ilə
birlikdə tarixi Atropatenanı, habelə Qafqaz Albaniyasının torpaqlarını tam
şəkildə əhatə edirdi.